Chuyến đi không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng về mặt ngoại giao, mà còn là một thông điệp chiến lược đầy tính toán nhằm trấn an các đối tác thương mại trong khu vực và định vị lại vai trò của Trung Quốc trong trật tự kinh tế toàn cầu đang biến động.

Chỉ vài ngày trước chuyến công du, Tổng thống Trump bất ngờ nâng thuế đối với hàng hóa Trung Quốc lên mức cao chưa từng có – lên đến 145%, gây ra làn sóng bán tháo trên các thị trường tài chính quốc tế. Mức thuế này được áp dụng trên diện rộng, nhắm vào các ngành công nghệ chủ chốt như thiết bị bán dẫn, máy móc sản xuất chip, và một số mặt hàng tiêu dùng điện tử. Tuy nhiên, tình hình càng thêm bất ổn khi chính quyền Mỹ chỉ vài ngày sau lại thông báo miễn trừ tạm thời cho một số mặt hàng, đồng thời hé lộ rằng sẽ thiết lập một cơ chế thuế riêng biệt cho lĩnh vực công nghệ. Sự đảo chiều nhanh chóng này cho thấy tính khó lường trong chính sách thương mại Mỹ, khiến các nước trong chuỗi cung ứng toàn cầu – đặc biệt là Đông Nam Á – rơi vào thế bị động.

Đáp trả đòn thuế của Washington, ông Tập không lựa chọn đối đầu trực tiếp mà phát đi thông điệp mềm mỏng nhưng đầy sức nặng. Trên các phương tiện truyền thông Việt Nam, nhà lãnh đạo Trung Quốc cảnh báo rằng “chiến tranh thương mại và chiến tranh thuế quan sẽ không có người thắng”, đồng thời kêu gọi các quốc gia “kiên quyết bảo vệ hệ thống thương mại đa phương, bảo đảm chuỗi cung ứng toàn cầu ổn định, và duy trì một môi trường hợp tác quốc tế cởi mở”. Với thông điệp này, Bắc Kinh đang cố gắng xây dựng hình ảnh là người bảo vệ trật tự thương mại toàn cầu – vai trò mà Mỹ từng nắm giữ.

Các nền kinh tế Đông Nam Á, vốn phụ thuộc mạnh vào xuất khẩu và nằm sâu trong chuỗi cung ứng khu vực, đang phải linh hoạt giữa hai cực quyền lực. Việt Nam, điểm dừng chân đầu tiên trong chuyến công du của ông Tập, hiện là quốc gia hưởng lợi lớn từ làn sóng chuyển dịch sản xuất khỏi Trung Quốc. Tuy nhiên, Việt Nam cũng là một trong những nước chịu tác động mạnh nhất từ gói thuế mới, với thuế suất lên đến 46% trên nhiều mặt hàng xuất khẩu sang Mỹ. Năm 2024, gần 1/3 tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đến từ thị trường Mỹ – khiến nền kinh tế dễ tổn thương khi cục diện thương mại thay đổi.

Tác động ngay lập tức đã thể hiện qua điều chỉnh dự báo tăng trưởng. Ngân hàng OCBC của Singapore đã hạ dự báo GDP năm 2025 của Việt Nam từ 6.2% xuống còn 5%. Trong khi đó, Chính phủ Việt Nam vẫn giữ nguyên mục tiêu tăng trưởng 8%, cho thấy kỳ vọng vào các động lực nội tại và sự linh hoạt trong ứng phó chính sách. Tuy nhiên, bài toán vẫn là làm sao cân bằng giữa một Trung Quốc đang đổ vốn mạnh mẽ vào hạ tầng và đầu tư sản xuất – và một Mỹ vẫn là thị trường tiêu dùng chủ lực.

Không riêng gì Việt Nam, các nước như Malaysia và Campuchia – hai điểm dừng chân tiếp theo của ông Tập – cũng rơi vào thế lưỡng nan. Một mặt, các nước này tiếp tục thu hút dòng vốn và doanh nghiệp sản xuất đang tìm cách “né” thuế Mỹ bằng cách rời khỏi Trung Quốc. Mặt khác, họ chịu sức ép ngày càng lớn từ Washington trong việc siết chặt tình trạng “transshipment” – tức việc hàng hóa Trung Quốc được trung chuyển qua các nước thứ ba để lách thuế. Cố vấn thương mại của ông Trump, Peter Navarro, đã thẳng thừng tuyên bố trong một bài viết trên Financial Times rằng Mỹ “muốn nghe các nước như Campuchia, Mexico và Việt Nam nói rõ rằng họ sẽ chấm dứt việc cho phép Trung Quốc né thuế qua lãnh thổ của mình”.

Bên cạnh thương mại, chuyến công du còn là lời khẳng định về tầm ảnh hưởng địa chính trị của Trung Quốc tại Đông Nam Á – khu vực mà Bắc Kinh đã đầu tư hàng tỷ USD vào hạ tầng thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), bất chấp căng thẳng leo thang trên Biển Đông. Việc ông Tập nhấn mạnh vai trò của Trung Quốc như một “đối tác đáng tin cậy” là chiến lược nhằm tranh thủ tâm lý lo ngại của các nước nhỏ trong khu vực trước sự rút lui tương đối của Mỹ.

Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, việc Trung Quốc tìm cách tái định vị mình như người bảo vệ toàn cầu hóa và thương mại tự do vẫn còn vấp phải sự hoài nghi nhất định. James Char, chuyên gia tại Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam (Singapore), nhận định rằng dù nhiều nền kinh tế đang phát triển ngày càng phụ thuộc vào vốn và thị trường Trung Quốc, “sâu thẳm bên trong, phần lớn các quốc gia Đông Nam Á vẫn có sự dè chừng trước tiềm năng trở thành cường quốc bá quyền của Bắc Kinh”.

Trong khi Mỹ tìm cách tách rời chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc bằng cách lôi kéo các nước “thứ ba”, Trung Quốc lại tận dụng sự bất ổn để củng cố vị thế chiến lược. Cả hai siêu cường đều đang gia tăng hiện diện, đàm phán song phương, và đề xuất các gói hợp tác nhằm kéo các nước trong khu vực về phía mình. Yanmei Xie, nhà phân tích chính trị độc lập, cho rằng “cuộc chơi hiện nay là giành lấy sự ủng hộ của các nước thứ ba”, và thỏa thuận thương mại song phương đang trở thành công cụ đàm phán chiến lược trong cuộc chiến giành ảnh hưởng.

Về phần mình, các quốc gia Đông Nam Á buộc phải cân bằng giữa hai cực, tận dụng tối đa lợi ích mà mỗi bên mang lại nhưng không để bị cuốn vào cuộc đối đầu địa chính trị. Như Ngoại trưởng Singapore nhận định trong một cuộc phỏng vấn với Financial Times, sự tái cấu trúc của hệ thống thương mại toàn cầu hiện nay “có thể rất thù địch với các quốc gia nhỏ”, vốn có nguy cơ bị “gạt ra ngoài cuộc chơi”.

Trong bối cảnh đó, thông điệp mà ông Tập mang đến Đông Nam Á không chỉ là lời kêu gọi hợp tác, mà còn là một lời nhắn nhủ: trong khi thế giới phương Tây rút lui và bảo hộ, Trung Quốc vẫn sẽ mở cửa – ít nhất là về mặt hình thức. Còn việc các quốc gia trong khu vực có thực sự tin tưởng và gắn bó lâu dài với Bắc Kinh hay không, vẫn là một câu hỏi bỏ ngỏ – và phụ thuộc vào cách Trung Quốc hành xử với láng giềng của mình trong những năm tới.