Thật đáng thương cho những người trẻ đầy tham vọng. Trong nhiều thập kỷ, con đường đến với cuộc sống tốt đẹp rất rõ ràng: vào đại học, tìm việc sau khi tốt nghiệp, rồi nhận tiền lương về đều đặn. Tuy nhiên, những thanh niên chăm chỉ ngày nay dường như có ít lựa chọn hơn trước.

Làm trong lĩnh vực công nghệ? Các công ty lớn đang cắt giảm việc làm. Còn khu vực công thì sao? Khu vực này kém uy tín hơn trước đây. Trở thành kỹ sư? Rất nhiều cải tiến, từ xe điện đến năng lượng tái tạo, hiện đang diễn ra ở Trung Quốc. Luật sư? Trí tuệ nhân tạo sẽ sớm thay thế công việc của bạn. Thậm chí đừng nghĩ đến việc trở thành nhà báo.

Trên khắp thế giới, những sinh viên mới tốt nghiệp đang dần mất đi vị trí của mình; trong một số trường hợp, họ đã mất nó rồi. Dữ liệu việc làm cho thấy sự thay đổi. Matthew Martin của Oxford Economics, một công ty tư vấn, đã điều tra những người Mỹ từ 22 đến 27 tuổi có bằng cử nhân trở lên. Lần đầu tiên trong lịch sử, tỷ lệ thất nghiệp duy trì liên tục cao hơn mức trung bình toàn quốc. Tỷ lệ thất nghiệp gia tăng của sinh viên mới tốt nghiệp hầu hết bao gồm những người lần đầu tìm việc.

Biểu đồ: The Economist

Hậu quả xã hội và chính trị sẽ rất sâu sắc. Và xu hướng này không chỉ xảy ra ở Mỹ. Trên khắp Liên minh châu Âu, tỷ lệ thất nghiệp của những người trẻ có trình độ đại học đang tiến gần đến tỷ lệ chung của nhóm tuổi (xem biểu đồ 1). Anh, Canada, Nhật Bản—tất cả dường như đều đang đi trên con đường tương tự. Ngay cả những thanh niên ưu tú, chẳng hạn như sinh viên tốt nghiệp MBA, cũng đang phải chịu chung số phận. Vào năm 2024, 80% sinh viên tốt nghiệp trường kinh doanh Stanford đã có việc làm sau ba tháng rời trường, giảm so với mức 91% vào năm 2021. Thoạt nhìn, những sinh viên Stanford đang ăn ngoài trời tại căng tin của trường trông có vẻ vui vẻ. Nhìn kỹ, bạn có thể thấy nỗi sợ hãi trong mắt họ.

Trước đây, "phần chênh mức lương của người tốt nghiệp đại học", tức là khoảng cách của những người tốt nghiệp kiếm được nhiều tiền hơn những người khác, vẫn tăng lên (xem biểu đồ 2). Tuy nhiên, gần đây, nó đã thu hẹp lại, bao gồm cả ở Mỹ, Anh và Canada. Sử dụng dữ liệu về người Mỹ trẻ tuổi từ chi nhánh New York của Cục Dự trữ Liên bang, chúng tôi ước tính rằng vào năm 2015, người tốt nghiệp đại học trung bình kiếm được nhiều hơn 69% so với người tốt nghiệp trung học phổ thông. Đến năm ngoái, mức chênh lệch đã giảm xuống còn 50%.

Biểu đồ: The Economist

Công việc cũng kém thỏa mãn hơn. Một cuộc khảo sát lớn cho thấy "khoảng cách hài lòng sau khi tốt nghiệp" – tức là khả năng người tốt nghiệp nói rằng họ "rất hài lòng" với công việc của mình cao hơn bao nhiêu so với người không tốt nghiệp - hiện chỉ còn khoảng ba phần trăm, giảm so với mức trước loa là bảy phần trăm.

Có phải là điều tồi tệ nếu người tốt nghiệp đại học mất đi các lợi thế của mình không? Về mặt đạo đức, không thực sự như vậy. Không nhóm nào có quyền vượt trội hơn mức trung bình. Nhưng trên thực tế, có thể là như vậy. Lịch sử cho thấy rằng khi những người thông minh - hoặc những người nghĩ rằng họ thông minh - làm tệ hơn những gì họ nghĩ họ nên làm, những điều tồi tệ sẽ xảy ra.

Peter Turchin, một nhà khoa học tại Đại học Connecticut, lập luận rằng "sản xuất quá mức giới tinh hoa" là nguyên nhân trực tiếp gây ra đủ loại bất ổn trong nhiều thế kỷ, với "những kẻ phản tinh hoa" dẫn đầu. Các nhà sử học xác định "vấn đề thừa nam giới có học thức" là nguyên nhân dẫn đến các cuộc cách mạng ở châu Âu năm 1848, chẳng hạn. Luigi Mangione sẽ là thành viên của nhóm phản tinh hoa. Ông Mangione, tốt nghiệp Đại học Pennsylvania, đáng lẽ phải sống một cuộc sống sung túc. Thay vào đó, ông đang bị xét xử vì cáo buộc giết giám đốc điều hành của một công ty bảo hiểm y tế. Điều đáng nói hơn là mức độ mọi người thông cảm với sự bất mãn của ông: Mangione đã nhận được khoản quyên góp hơn 1 triệu đô la.

Tại sao sinh viên tốt nghiệp đại học lại mất đi các lợi thế của mình? Có lẽ sự mở rộng quá mức của các trường đại học đã hạ thấp tiêu chuẩn. Nếu các tòa tháp ngà chấp nhận những ứng viên kém tài năng hơn, rồi sau đó làm tệ hơn trong việc giảng dạy họ, thì theo thời gian, các nhà tuyển dụng có thể nhìn thấy ít sự khác biệt hơn giữa sinh viên tốt nghiệp đại học và sinh viên không tốt nghiệp đại học. Một nghiên cứu gần đây của Susan Carlson thuộc Đại học Pittsburg State và các đồng nghiệp cho thấy rằng nhiều sinh viên ngày nay mù chữ một cách máy móc. Ví dụ, một số lượng đáng lo ngại sinh viên chuyên ngành tiếng Anh không hiểu nổi ý nghĩa "Ngôi nhà u ám" của Charles Dickens. Nhiều người không giải thích được dòng mở đầu: "Mới đây, nhiệm kỳ của Michael đã kết thúc, và Ngài Thủ tướng đang ngồi ở Lincoln's Inn Hall".

Chắc chắn một số trường đại học cung cấp các khóa học rác rưởi cho những ứng viên không nên tồn tại. Mặt khác, có rất ít mối tương quan giữa số lượng sinh viên tốt nghiệp đại học và mức lương cao hơn của trường đại học: cả hai đều tăng ở Mỹ vào những năm 1980, chẳng hạn. Hơn nữa, hãy nói chuyện với sinh viên tại hầu hết các trường đại học, đặc biệt là những trường ưu tú, và bạn sẽ không còn nghĩ rằng họ ngu ngốc nữa. Những người ở Stanford cực kỳ thông minh. Nhiều sinh viên tại Oxford và Cambridge đã từng lang thang, và thậm chí còn ăn mừng, nếu được trao bằng tốt nghiệp loại xoàng. Chuyện đó giờ không còn nữa.

Một bài báo mới của Leila Bengali thuộc chi nhánh San Francisco của Fed và các đồng nghiệp, là một lý do khác để nghi ngờ lời giải thích rằng sinh viên tốt nghiệp thì ngốc nghếch. Họ tìm ra rằng sự thay đổi trong mức lương thưởng của trường đại học chủ yếu "phản ánh các yếu tố nhu cầu, cụ thể là sự chậm lại trong tốc độ thay đổi công nghệ thiên về kỹ năng". Nói một cách đơn giản, người sử dụng lao động ngày càng có thể để những người không tốt nghiệp làm những công việc mà trước đây chỉ dành riêng cho những người tốt nghiệp.

Điều này đặc biệt đúng đối với những công việc đòi hỏi sử dụng công nghệ cơ bản. Cho đến tương đối gần đây, nhiều người chỉ có thể làm quen với máy tính bằng cách học tại trường đại học. Bây giờ mọi người đều có điện thoại thông minh, nghĩa là những người không tốt nghiệp cũng thành thạo công nghệ. Hệ quả là rõ ràng. Theo trang web việc làm Indeed, trong hầu hết mọi lĩnh vực của nền kinh tế, các yêu cầu về giáo dục đang trở nên ít căng thẳng hơn. Ngành dịch vụ chuyên nghiệp và kinh doanh của Hoa Kỳ tuyển dụng nhiều người không có trình độ đại học hơn so với 15 năm trước, mặc dù số lượng những người như vậy ít hơn.

Người sử dụng lao động cũng đã cắt giảm số việc làm trong các ngành đòi hỏi người có bằng đại học. Trên khắp EU, số lượng người từ 15 đến 24 tuổi làm việc trong lĩnh vực tài chính và bảo hiểm đã giảm 16% từ năm 2009 đến năm 2024. Hoa Kỳ chỉ có nhiều việc làm hơn một chút trong "dịch vụ pháp lý" so với năm 2006. Cho đến gần đây, con đường rõ ràng cho một sinh viên Anh hy vọng kiếm tiền là chương trình sau đại học tại một ngân hàng. Tuy nhiên, kể từ năm 2016, số lượng người ngoài hai mươi tuổi làm luật và tài chính đã giảm 10%. Đến mùa thứ ba của "Industry", một bộ phim truyền hình về những sinh viên tốt nghiệp tại một ngân hàng London, một phần lớn dàn diễn viên ban đầu đã bị loại (hoặc đã chết).

Thật dễ dàng nếu đổ lỗi cho AI về những cơ hội đang ít đi này. Công nghệ này có vẻ có khả năng tự động hóa công việc "kiến thức" cấp độ đầu vào, chẳng hạn như nộp hồ sơ hoặc các nhiệm vụ trợ lý pháp lý. Tuy nhiên, các xu hướng được mô tả trong bài viết này đã bắt đầu trước khi ChatGPT xuất hiện. Rất nhiều yếu tố ngẫu nhiên chịu trách nhiệm. Nhiều ngành công nghiệp truyền thống tuyển dụng sinh viên mới tốt nghiệp đã gặp khó khăn trong thời gian gần đây. Nhiều năm hoạt động sáp nhập và mua lại chậm chạp làm giảm nhu cầu về luật sư. Các ngân hàng đầu tư ít năng động hơn so với trước cuộc khủng hoảng tài chính 2007-2009.

Vậy thì học đại học có đáng không? Người Mỹ dường như đã quyết định là không. Theo dữ liệu từ OECD, từ năm 2013 đến năm 2022, số lượng người đăng ký vào các chương trình cử nhân đã giảm 5%. Tuy nhiên, ở hầu hết các quốc gia giàu có, nơi giáo dục đại học rẻ hơn vì nhà nước đóng vai trò lớn hơn, những người trẻ tuổi vẫn đang đổ xô vào các trường đại học. Không tính Hoa Kỳ, số lượng tuyển sinh trên toàn OECD đã tăng từ 28 triệu lên 31 triệu trong thập kỷ đến năm 2022. Ở Pháp, số lượng sinh viên đã tăng 36%; ở Ireland là 45%. Chính phủ đang trợ cấp cho các bằng cấp vô dụng, khuyến khích người trẻ lãng phí thời gian học tập.

Học sinh có thể không chọn những môn học có giá trị nhất. Bên ngoài Hoa Kỳ, tỷ lệ học nghệ thuật, nhân văn và khoa học xã hội chủ yếu vẫn tiếp tục tăng. Một cách không thể giải thích được, số lượng tuyển sinh vào các khóa học báo chí cũng vậy. Nếu những xu hướng này tiết lộ ý tưởng của những người trẻ tuổi về tương lai của công việc, thì họ thực sự gặp rắc rối.