Trong cuộc chiến công nghệ được ngụy trang dưới vỏ bọc kiểm soát xuất khẩu, Trung Quốc không hẳn bị "cấm cửa", mà chỉ đang đổi hướng đi vào từ… lối sau.

Từ cuối năm 2022, chính quyền Mỹ đã khởi động một chiến dịch chưa từng có tiền lệ: cấm hoàn toàn các dòng vi xử lý có năng lực xử lý và băng thông cao khỏi tay các thực thể Trung Quốc. Mục tiêu không giấu giếm: kìm hãm khả năng phát triển mô hình trí tuệ nhân tạo của quốc gia được coi là đối thủ chiến lược số một. Nhưng như một trò chơi mèo vờn chuột, Nvidia – nhà sản xuất chip AI hàng đầu thế giới – liên tục tung ra các phiên bản “giảm sức mạnh” để đáp ứng quy định, đầu tiên là dòng H800, rồi đến H20. Dù vậy, Mỹ vẫn tiếp tục “vặn ốc” chính sách, ra lệnh cấm bán mọi dòng chip có năng lực xử lý cao, bất kể băng thông, khiến cả các sản phẩm đã tinh chỉnh cũng nằm ngoài vòng pháp luật.

Thế nhưng, trong khi Nhà Trắng siết, chip vẫn lọt. Những gì diễn ra sau lưng chính phủ Mỹ đang cho thấy một hệ sinh thái buôn lậu công nghệ tinh vi và linh hoạt đến mức ngay cả những quy định hà khắc nhất cũng chưa thể chặn đứng. Một phần trong đó bắt nguồn từ nơi tưởng như xa lạ với cuộc chiến AI toàn cầu: Johor, Malaysia.

Không mấy ai để ý rằng, chỉ cách Singapore vài cây số qua cây cầu nối Causeway, bang Johor của Malaysia đang trở thành trung tâm trung chuyển dữ liệu và thiết bị điện toán đám mây lớn bậc nhất Đông Nam Á. Trong ba năm qua, công suất trung tâm dữ liệu tại khu vực này đã bùng nổ từ 10 MW lên hơn 1,500 MW – mức tăng trưởng đáng kinh ngạc. Các tập đoàn điện toán đám mây hàng đầu của Mỹ như Amazon, Microsoft, Google hay Oracle đều đã “cắm chốt” tại đây, chủ yếu để tận dụng chi phí điện thấp, giá thuê đất rẻ và quy trình phê duyệt dễ thở hơn so với Singapore.

Song điều quan trọng hơn là Johor đang vô tình trở thành “đường vòng” cho các công ty Trung Quốc tiếp cận chip bị cấm. Thay vì nhập khẩu trực tiếp, họ thuê hạ tầng tại Malaysia – nơi được trang bị sẵn các dòng chip cao cấp, trong đó có nhiều loại nằm trong danh sách hạn chế của Mỹ. Theo SemiAnalysis, đến năm 2027, gần một nửa công suất điện toán tại Johor sẽ sử dụng chip AI – phần lớn đến từ Nvidia. Việc kiểm soát đầu cuối gần như bất khả thi: các công ty Trung Quốc chỉ cần mở chi nhánh địa phương hoặc dùng danh nghĩa đối tác bên thứ ba là có thể “lách luật” một cách hợp pháp.

Biểu đồ thể hiện giá trị xuất khẩu bộ vi xử lý tiên tiến từ Đài Loan sang Malaysia

Các dữ liệu thương mại là minh chứng rõ ràng cho thấy chuỗi cung ứng chip AI chưa hề bị cắt đứt. Trong quý I/2025, Đài Loan đã xuất khẩu số card đồ họa trị giá 3.6 tỷ USD sang Malaysia – gần bằng cả năm trước đó. Riêng tháng 3, con số này đạt gần 2 tỷ USD, gấp hơn ba lần tháng 2. Các card đồ họa – vốn là lõi xử lý chủ lực của AI – thường được sản xuất bởi Nvidia tại các nhà máy của TSMC ở Đài Loan, sau đó “chảy” qua các quốc gia không bị kiểm soát chặt như Malaysia, Singapore hay Ấn Độ, rồi từ đó len lỏi vào Trung Quốc.

Bên cạnh đó, thị trường chợ đen chip AI cũng đang phát triển mạnh mẽ. Một số nguồn tin công nghiệp cho biết, chip cấm được mua lại qua nhiều lớp trung gian, đi qua các công ty bình phong, làm giả giấy tờ hải quan và được bán với giá cao gấp 1.5 lần. Một số máy chủ được dán nhãn sai để tránh bị kiểm tra, trong khi hành trình logistics được thiết kế cực kỳ phức tạp để xóa dấu vết nguồn gốc chip.

Một diễn biến thú vị khác là sự bùng nổ doanh thu của Nvidia tại Singapore. Nơi đây gần như không có nhu cầu nội địa về đào tạo mô hình AI, nhưng lại đứng thứ hai toàn cầu về doanh số của Nvidia, chỉ sau Mỹ. Các báo cáo tài chính cho thấy tỷ trọng doanh thu tại Trung Quốc đã giảm còn 13% so với mức 22% trước năm 2022, trong khi tại Singapore, con số này đã tăng vọt lên 18%. Nvidia giải thích rằng đây chỉ là “địa chỉ xuất hóa đơn” – khách hàng mua chip để lắp đặt ở các quốc gia khác. Tuy nhiên, thực tế sử dụng thì không rõ ràng: phần lớn thiết bị rời Singapore sau khi nhận hàng.

Thậm chí, tháng 2/2025, chính quyền Singapore đã bắt giữ ba người đàn ông trong đường dây tái xuất máy chủ trị giá 390 triệu USD có tích hợp chip Nvidia, ban đầu được gửi đến Singapore rồi chuyển tiếp sang Malaysia. Các điều tra viên chưa xác định được điểm đến cuối cùng, nhưng đã quá rõ rằng việc kiểm soát chip ở khâu đầu là chưa đủ – chúng vẫn tiếp tục “biến hóa” qua từng chặng.

Biểu đồ thể hiện doanh thu của Nvidia

Ngoài Trung Quốc, Nga cũng được hưởng lợi từ những kẽ hở kiểm soát chip AI. Mỹ đã trừng phạt một số công ty Ấn Độ – bao gồm cả doanh nghiệp dược Shreya Life Sciences – vì tái xuất máy chủ tích hợp chip Nvidia cho Moscow. Theo dữ liệu từ The Trade Vision, trong năm 2024, công ty này đã xuất số hàng công nghệ trị giá 322 triệu USD sang Nga, phần lớn là máy chủ Dell được trang bị chip AI.

Trong tất cả những mắt xích trên, Nvidia ở vị trí đặc biệt: vừa bị trói bởi luật pháp Mỹ, vừa bị hút bởi nhu cầu khổng lồ từ thị trường Trung Quốc. Họ tuyên bố luôn tuân thủ quy định xuất khẩu, nhưng cấu trúc kinh doanh khiến việc giám sát triệt để là điều bất khả thi. Nvidia bán chip cho các hãng cloud như Microsoft, Google; các công ty này lại bán hoặc cho thuê máy chủ cho khách hàng khác, trong đó có cả các thực thể ẩn danh hoặc trung gian. Sau một vài bước kiểm tra ban đầu, thiết bị có thể đổi chủ nhiều lần và trôi dạt về bất cứ đâu. Một giám đốc hãng sản xuất máy chủ thừa nhận: “Chúng tôi không có cách nào xác minh người dùng cuối cùng là ai.”

Trước thực tế trên, Mỹ đã tiếp tục đưa ra một loạt quy định mới. Từ giữa tháng 5/2025, các nhà cung cấp dịch vụ điện toán đám mây Mỹ sẽ bị cấm cho thuê năng lực xử lý AI cho khách hàng Trung Quốc – ngay cả khi chip nằm ngoài biên giới Mỹ. Đồng thời, “Khung kiểm soát lan tỏa AI” phân loại các nước theo mức độ đáng tin cậy, áp hạn ngạch hoặc cấm hoàn toàn. Tuy nhiên, hệ thống này có thể sẽ bị điều chỉnh nếu ông Trump trở lại, khi ông muốn dùng quyền tiếp cận chip như một công cụ mặc cả thương mại.

Dẫu vậy, bài toán giám sát vẫn là nút thắt. Cơ quan thực thi – Cục Công nghiệp và An ninh Mỹ (BIS) – hiện chỉ có một nhân sự phụ trách toàn bộ Đông Nam Á và Châu Úc. Trong khi đó, ngân sách bị cắt giảm 12%. Những đề xuất vô hiệu hóa chip từ xa nếu bị sử dụng sai địa điểm được Nvidia phản đối vì lý do an ninh mạng và độ khả thi. Phương án nhẹ nhàng hơn là chip sẽ gửi dữ liệu vị trí định kỳ về máy chủ xác minh – nhưng ngay cả điều này cũng chưa có cơ chế buộc thi hành.

Trong một sân chơi mà chip có thể đổi chủ sau vài giờ, xuất hiện ở các trung tâm dữ liệu xuyên biên giới, và hành trình bị che giấu bởi hàng chục lớp pháp nhân, rõ ràng kiểm soát công nghệ chỉ có thể hiệu quả khi được đi kèm với đổi mới công nghệ nhanh hơn. Nếu Mỹ không muốn bị vượt mặt trong cuộc đua AI, có lẽ thay vì tập trung bóp nghẹt nguồn cung của đối thủ, điều cần làm hơn cả là tăng tốc đổi mới trong chính nội tại ngành công nghiệp của mình. Bởi trong cuộc chiến công nghệ, con chip không chờ ai.