Trên toàn cầu, các mức thuế mà cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump đã áp đặt hoặc đe dọa áp dụng đang khiến thị trường và kinh tế nhiều nước chao đảo. Nhưng có một quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề hơn cả: Việt Nam. Bắt đầu từ ngày 9 tháng 4, Việt Nam dự kiến sẽ phải đối mặt với mức thuế "đáp trả" lên đến 46%, như một hình phạt cho việc thặng dư thương mại hàng hóa lên tới 123 tỷ USD với Mỹ trong năm ngoái. Dù chính quyền Hà Nội đã lường trước khả năng bị áp thuế nhưng quy mô trừng phạt lần này vẫn gây sốc. Sau thông báo, chỉ số chứng khoán tại Thành phố Hồ Chí Minh giảm tới 7% – mức sụt giảm trong ngày lớn nhất trong hơn 20 năm. Khối lượng giao dịch cũng lập kỷ lục mới.

Các mức thuế này đe dọa trực tiếp mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu của Việt Nam. Trong thập kỷ qua (không tính thời kỳ đại dịch), kinh tế Việt Nam tăng trưởng trung bình 7% mỗi năm nhờ làn sóng các nhà sản xuất chuyển dịch khỏi Trung Quốc. Xuất khẩu sang Mỹ chiếm 30% tổng kim ngạch xuất khẩu và tương đương 27% GDP danh nghĩa của Việt Nam. Khi chi phí lao động tại Trung Quốc tăng cao, nhiều doanh nghiệp đã chuyển sang Việt Nam – nơi có chi phí lao động chỉ bằng một nửa và lực lượng lao động có trình độ giáo dục và y tế cơ bản tốt.

Ngoài ra, nhiều công ty theo đuổi chiến lược “Trung Quốc cộng một” – xây dựng thêm các mắt xích trong chuỗi cung ứng ngoài Trung Quốc – đã chọn Việt Nam nhờ hệ thống đường sắt kết nối tốt với Trung Quốc và môi trường kinh doanh tương đối thuận lợi. Những tập đoàn lớn như Samsung và Nike đã đặt cược lớn vào Việt Nam như một trung tâm lắp ráp. Một số ngành hàng đặc biệt phụ thuộc vào thị trường Mỹ: 37% sản lượng giày dép và 52% đồ chơi, thiết bị thể thao sản xuất tại Việt Nam được xuất khẩu sang Mỹ.

Tác động của các mức thuế này có thể vô cùng nghiêm trọng. Theo mô hình mô phỏng của hãng tư vấn Oxford Economics, trong kịch bản "tốt nhất" – tức là kinh tế Mỹ không rơi vào suy thoái, các đối tác thương mại không trả đũa và đầu tư không bị ảnh hưởng bởi bất ổn – sản lượng kinh tế Việt Nam đến năm 2026 sẽ thấp hơn 3.5% so với kịch bản không có thuế. Điều này tương đương với việc tốc độ tăng trưởng bị giảm một nửa. Đồng thời, thuế mới cũng làm suy yếu sức hấp dẫn của chiến lược “Trung Quốc cộng một” tại Việt Nam, khi chênh lệch thuế giữa Trung Quốc và khu vực Đông Nam Á bị thu hẹp, giảm động lực dịch chuyển sản xuất khỏi Trung Quốc để tránh thuế.

Liệu Việt Nam có thể đạt được một thỏa thuận? Trước cả khi có thông báo về thuế, các quan chức Việt Nam đã chủ động tìm cách lấy lòng ông Trump. Một hợp đồng thử nghiệm với Starlink – dịch vụ internet vệ tinh của Elon Musk – đã được ký kết, dự kiến xây dựng các trạm mặt đất tại Việt Nam từ tháng 5 hoặc tháng 6, theo Reuters. Cuối tháng 3, Việt Nam đơn phương tuyên bố giảm thuế đối với khí tự nhiên hóa lỏng, ô tô, năng lượng và nông sản từ Mỹ. Một số doanh nghiệp quốc doanh và tư nhân tại Việt Nam cũng đã ký các hợp đồng mua thiết bị từ Mỹ. Dự án sân golf trị giá 1.5 tỷ USD của Tập đoàn Trump tại tỉnh Hưng Yên – cách Hà Nội chưa đầy 100 km – sẽ được khởi công vào tháng tới.

Tuy nhiên, Việt Nam muốn tiến xa hơn nữa. Ngày 4 tháng 4, ông Trump đã điện đàm với ông Tô Lâm – lãnh đạo Việt Nam. Ông Trump mô tả cuộc gọi là “rất hiệu quả”, đồng thời cho biết ông Lâm bày tỏ mong muốn “giảm thuế về mức 0 nếu đạt được thỏa thuận với Mỹ”. Phía Việt Nam tỏ ra thận trọng hơn, cho biết ông Lâm đề xuất hai nước đàm phán để cùng áp mức thuế 0% đối với hàng hóa của nhau. Theo ông Nguyễn Khắc Giang từ Viện ISEAS-Yusof Ishak tại Singapore, một số quan chức Việt Nam cho rằng đây là thời điểm thuận lợi để đàm phán một thỏa thuận thương mại toàn diện với Mỹ. Trong thời gian chờ đợi, ông Lâm đã gửi thư cho ông Trump đề nghị trì hoãn 45 ngày việc triển khai mức thuế. Một phái đoàn cấp cao do Phó Thủ tướng dẫn đầu đang có mặt tại Washington để tìm kiếm cơ hội đàm phán.

Dẫu vậy, nếu chủ nghĩa bảo hộ của ông Trump thắng thế, Việt Nam sẽ không có nhiều lợi thế đàm phán. Trong 12 tháng tính đến hết tháng 3, Việt Nam nhập khẩu hàng hóa trị giá 16 tỷ USD từ Mỹ và áp thuế trung bình khoảng 3%. Việc giảm thuế về 0% sẽ không quá tốn kém – chỉ khoảng 1 tỷ USD mỗi năm theo tính toán của ông Giang. Tuy nhiên, chưa rõ điều này có đủ sức thuyết phục Mỹ hay không. Ngày 6 tháng 4, ông Peter Navarro – cựu cố vấn thương mại theo đường lối bảo hộ của ông Trump – phản đối việc hai nước cùng xóa bỏ thuế quan, cho rằng như vậy sẽ không làm thay đổi mức thâm hụt thương mại 120 tỷ USD do “các hình thức gian lận phi thuế quan”. Ông Navarro cáo buộc Việt Nam trợ giá xuất khẩu và đóng vai trò “thuộc địa” trong việc chuyển hướng hàng Trung Quốc. Những cáo buộc này rất khó hóa giải trong thời gian 45 ngày. Việt Nam cũng lo ngại rằng nếu nhượng bộ quá nhiều, 17 hiệp định thương mại tự do khác mà nước này đã ký sẽ bị ảnh hưởng.

Nếu không đạt được thỏa thuận trong thời gian ngắn, Việt Nam vẫn có thể tìm thấy một vài điểm sáng. Thứ nhất, các nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài khó có khả năng tháo chạy ngay lập tức. Những dự án lớn thường có chi phí cố định cao và mất nhiều năm để di dời. Chúng sẽ chỉ bị bỏ lại nếu có điểm đến thay thế rõ ràng hơn – điều mà các quyết định thiếu nhất quán của ông Trump sẽ khiến quá trình này kéo dài. Thứ hai, đòn giáng vào tăng trưởng xuất khẩu nhiều khả năng sẽ khiến tiền đồng mất giá thêm, từ đó giúp hàng xuất khẩu Việt Nam cạnh tranh hơn ở các thị trường khác như châu Âu. Ngân hàng Nhà nước hiện đang điều hành tỷ giá để đồng tiền Việt Nam bám sát USD – một chiến lược phổ biến ở các nền kinh tế phụ thuộc vào thương mại – nhưng trước sức ép mới, nhiều khả năng sẽ phải để đồng tiền giảm giá, theo ông Thắng Nguyễn từ Oxford Economics. Trớ trêu thay, động thái này có thể bị diễn giải như bằng chứng cho các cáo buộc thao túng tiền tệ mà chính quyền Trump từng đưa ra trước đây.

Tuy nhiên, tất cả những yếu tố nói trên cũng chỉ là biện pháp giảm thiểu trong một viễn cảnh tồi tệ nếu thuế quan thực sự được áp dụng. Mục tiêu tăng trưởng 8% trong năm 2025 của ông Lâm có thể bị đe dọa, kéo theo tham vọng rộng hơn về một “thời kỳ vươn mình” của đất nước. Mỹ cũng sẽ không tránh khỏi tổn thất. Việt Nam vẫn cảnh giác với Trung Quốc – quốc gia có lịch sử xung đột lâu dài với Việt Nam và hiện là đối thủ trong cuộc cạnh tranh sản xuất. Nhưng các mức thuế của ông Trump có thể buộc Việt Nam phải xích lại gần Trung Quốc hơn vì lý do kinh tế. Tuần tới, Chủ tịch Tập Cận Bình sẽ thăm Hà Nội. Chiến lược “ngoại giao cây tre” – vốn được xây dựng để cân bằng quan hệ với các cường quốc – có nguy cơ bị thiêu rụi dưới bàn tay của ông Trump.